Door: Ruud Vermeer
Geheimen
Sommige geheimen zijn het waard om doorgegeven te worden. En als dat gebeurt, is er altijd de kans dat deze of gene zijn of haar mond voorbij praat. Door de eeuwen heen heeft men allerlei manieren verzonnen om zaken geheim te houden. En net zo hard is er geprobeerd om allerlei vermeende geheimen te ontraadselen. Tegenwoordig is het een wedloop tussen criminelen en justitie om berichten te versleutelen en te ontcijferen.
Er zijn allerlei codes bedacht waarmee spionnen of samenzweerders hun boodschappen veilig konden doorgeven. Soms werden die codes gebroken en werden er mensen opgepakt. Soms ook liet men de samenzweerders in de waan dat hun code nog veilig was, om zo nog meer informatie te krijgen. Bekend is het ‘breken’ van de Duitse codes voor de onderzeeërs in de Tweede Wereldoorlog. Men liet de Duitsers niet merken dat de code was ontcijferd om zo op de hoogte te blijven van de bewegingen van de eskaders U-boten. Vergelijkbaar met hoe justitie in ons land soms de sleutel bezat van het netwerk dat criminelen gebruikte om erachter te komen wat men van plan was.
Geheimschrift is natuurlijk al heel lang een manier om gevoelige boodschappen door te geven. De Griekse geschiedschrijver Herodotus vertelde zo’n 2500 jaar geleden al over een Griek die in geheimschrift de plannen van de Perzen om Griekenland binnen te vallen doorgaf. Caesar gebruikte geheimschrift tijdens de burgeroorlog in de eerste eeuw voor het begin van de jaartelling. In de late middeleeuwen beweerden monniken dat er in het Oude Testament verborgen boodschappen zaten. Die waren opgesteld volgens een methode waarin letters waren verwisseld. Het was het begin van de christelijke interesse voor de qabalah.
De Italiaanse wetenschapper Giovanni Porta beschreef in de zestiende eeuw een manier waarop met een speciaal soort inkt op een hardgekookt ei kon schrijven. De boodschap drong door de schil heen, was niet meer te lezen aan de buitenkant, maar nog wel als je het ei (voorzichtig!) had gepeld. In diezelfde periode was er een duidelijk verband tussen geheimschriften en occulte geschriften. Het leek voor de hand te liggen dat bijvoorbeeld alchemisten hun formules geheim trachtten te houden. Niet iedereen mocht weten hoe ze bezig waren om te ontdekken hoe ze goud maakten.
Rondtrekkende alchemisten en magiërs werden soms ook verdacht van spionage. Rond 1500 stelde de abt Johannes Trithemius (1462 – 1516) een boek samen over geheimschriften (Steganographia, dat ‘bedekt schrijven’ betekent), dat ook gelezen kon worden als magisch handboek. Typisch genoeg was hij als abt ook betrokken bij het vervolgen van heksen. Ook de Engelse wetenschapper en magiër John Dee (1527 – 1608) werd beschuldigd van magie en spionage. Dee had na een briljante carrière als wiskundige en navigator (hij was onder andere betrokken bij verschillende projecten om de Noord-West Passage te vinden) gekozen voor een vreemde vorm van magie. Door middel van een ‘kijksteen’ (een gepolijste zwarte steen) had hij contact met ‘engelen’. Via een ‘ziener’ communiceerde hij met die engelen in een bijzondere taal, het ‘Enochiaans’. Een schrift met eigen lettertekens, spelling, grammatica en uitspraak. Typisch een medium om geheime boodschappen mee door te geven.
Samen met zijn ‘ziener’ Edward Kelley (1555 – 1595) trok hij in 1583 naar Praag. Ogenschijnlijk om daar in dienst te treden van keizer Rudolph II, maar volgens sommigen om te spioneren voor de Engelse regering. Op zijn reis door Duitsland bleek dat hij verbazend veel mensen kende. Zijn roem als wetenschapper en geleerd occultist opende vele deuren.
Volgens de Engelse historica Frances Yates is het heel goed mogelijk dat Dee tijdens die reis door het Duitse rijk contacten heeft gelegd met andere occultisten met politieke interesses. In haar ogen was het frappant dat toen de geschriften van de Rozenkruisers voor 1618 opdoken, het belangrijkste Chymische Hochzeit Christiani Rosencreutz, was voorzien waren van een ‘hiëroglief’ (de monas hieroglyphica) die door Dee was ontworpen.
De Rozenkruisers waren genoemd naar de mythische Christian Rosencreutz. Ze leken een soort ondergrondse beweging te vormen die ervoor moest zorgen om één protestante vorst te kiezen als tegenwicht tegen het machtige en katholieke Habsburgse huis. Men hoopte op een soort hereniging van een christelijk Europa op basis van hermetische en qabalistische ideeën. Wij zouden misschien zeggen dat een magische filosofie de plaats van de godsdienst moest innemen. De poging (de samenzwering) mislukte en in 1618 brak er een verschrikkelijke oorlog uit die dertig jaar zou duren en die een ramp voor Duitsland zou betekenen.
Ontknopingen
We kennen voorbeelden van echte samenzweringen om de macht in een land over te nemen of om iemand te vermoorden. Een staatsgreep of ‘moord met voorbedachten rade’ noemen we dat. Moeilijker wordt het als we achteraf proberen te bewijzen dat iets van te voren bedacht is. Was de moord op John F. Kennedy het gevolg van een complot? Hele boekenkasten zijn er over vol geschreven. Nog steeds is het een item.
Als er iemand vermoord wordt, is er een aloude regel die stelt dat je moet kijken wie ervan profiteren. Toen Pim Fortuyn werd vermoord, waren er ook mensen die beweerden dat er ‘krachten’ aan het werk waren geweest die de man uit de weg wilden hebben. Maar wie? Wie manipuleerde een gestoorde dierenactivist zo, dat hij een moord pleegde? Nederlandse politici? Ze duikelden over elkaar heen om te zeggen hoe afschuwelijk ze het vonden. De politiek zou nooit meer het zelfde zijn. Is dat zo? De ‘golf van terrorisme’ die over de aarde gaat lijkt daar meer verantwoordelijk voor. Nederland kan daar moeilijk buiten blijven. Toch bleven er mensen die er heilig van overtuigd waren dat Fortuyn uit de weg is geruimd omdat daar van ‘hogerhand’ toe opdracht was gegeven. Zijn er ooit aanwijzingen gevonden die bewijzen dat er een samenzwering was? Helaas zijn daar ook de meningen over verdeeld. Wat de één ziet als bewijs, ziet de ander als onzin. De Nederlandse thrillerschrijver Tomas Ross schreef er een spannend boek over, De zesde mei.
Het wordt ernstig als een regering of dictator zelf gaat denken dat er een complot is tegen het regime. Dan worden er verdachte personages opgepakt en ‘verhoord’. Men hoeft niet verbaasd te zijn over de hoeveelheid samenzweerders in zo’n land. Martelingen of de angst ervoor doen mensen van alles bekennen om maar niet (meer) gemarteld te worden. De angst voor een samenzwering wordt zo makkelijk een politiek middel. We hoeven alleen maar naar de geschiedenis van de dictaturen van de laatste honderd jaar te kijken om het mechanisme telkens weer in werking te zien. Het kreeg onder meer zijn weerslag in boeken als Darkness at Noon van Arthur Koestler en 1984 van George Orwell.
In de westerse democratieën leken samenzweringen tot voor kort niet meer echt te horen bij de werkelijkheid van alledag. Ze waren verworden tot onderwerpen van gesprek in televisieprogramma’s en van spannende thrillers. Het leek typisch een geval van huiveren bij het haardvuur. Stel dat het nou toch waar was… Achter de schermen van onze alledaagse werkelijkheid is er een strijd van leven of dood bezig om de heerschappij over de wereld.
Het was een wereldwijd verspreide virusepidemie in 2020 die alles weer terug bracht. Ook omdat bleek dat mensen bereid waren om in van alles te geloven om de ellende op de wereld te verklaren. Zo doken onder meer de oude verhalen over pedofiele netwerken en het ritueel slachten van kinderen weer op.
Literatuur
Het aardige van veel van de boeken over die samenzweringen en de strijd eromheen is dat ze het geheel eigenlijk altijd vereenvoudigen tot die tussen het licht en het duister, tussen engelen en duivels, tussen idealisten en materialisten. Zo blijft het lekker duidelijk.
Leuke voorbeelden van het soort boeken dat leest als een trein en mensen toch heeft doen twijfelen zijn onder andere Illuminatus, een trilogie, van Robert Shea en Robert Anton Wilson. Het boek heeft op zijn geweten dat er een hype ontstond rond de Illuminati van Adam Weishaupt, een groepje radicale vrijmetselaars in Beieren aan het begin van de negentiende eeuw. Er werd zelfs beweerd dat ze zowel achter de Amerikaanse als de Franse revolutie hadden gezeten.
De Slinger van Foucault van Umberto Eco. Het is misschien zijn spannendste boek over de zoektocht naar een allesomvattende samenzwering die eerst als fictie wordt gezien, maar later echt blijkt te bestaan. Het zijn onder andere de bekende verhalen over verborgen schatten, tempeliers en andere enge genootschappen die hier een belangrijke rol spelen. Ook zijn De begraafplaats van Praag vertelt het verhaal van een soort samenzwering. Het gaat in op het ontstaan van De protocollen van Zion, een vervalsing om joden in diskrediet te brengen.
De Da Vinci Code van Dan Brown was in korte tijd een sensatie en werd dan ook verfilmd. Het is een spannende thriller waarin de twee hoofdpersonen verzeild raken in een complot om een eeuwenoud mysterie openbaar te maken. Op zich kenden we al delen van het verhaal over het complot door onder meer Het heilige bloed en de heilige graal van het trio Henry Lincoln, Michael Baigent en Richard Leigh. Maar het was voor het eerst dat het toegankelijk werd gemaakt voor een miljoenen publiek.
Literatuur
Partner, Peter, The Murdered Magicians, Crucible, np, 1987
Singh, Simon, The Code Book, Anchor Books, New York, 1999
Yates, Frances, The Occult Philosophy in the Elizabethan Age, Ark Paperbacks, London, 1983
Yates, Frances, The Rosicrucian Enlightenment, Ark Paperbacks, London, 1986