Door: Ruud Vermeer
‘Toen Gregor Samsa op een ochtend uit onrustige dromen ontwaakte, ontdekte hij dat hij in zijn bed in een reusachtig ondier was veranderd.’ Het is het begin van De Gedaanteverwisseling van Franz Kafka, één van de beroemdste novelles van de vorige eeuw. Het vertelt over de verwarring en toenemende radeloosheid van iemand die tegen zijn wil totaal is veranderd. Het is mede beangstigend omdat er totaal geen reden wordt gegeven waarom Gregor deze transformatie moest ondergaan.
Er zijn in de literatuur veel voorbeelden te vinden van mensen die in dieren of planten veranderen, maar dat is vrijwel altijd met een bepaalde reden. Soms past die verandering in een bepaald ritueel. Men vermoedt dat Egyptische priesters in de oudheid dierenmaskers droegen van de goden als ze een overleden farao begroeven of als ze het begin van de jaarlijkse overstroming van de Nijl wilde oproepen. Ze dwongen daarmee in hun ogen de aanwezigheid van die goden op aarde af om hun invloed aan te wenden.
Het waren de Grieken en later ook de Romeinen die in hun mythen vertelden over hoe goden zich in mensen, dieren, planten en zelfs natuurelementen veranderden om op aarde rond te dwalen. Zeus deed dat vooral om vrouwen te verleiden. Hij veranderde onder meer in een zwaan, een stier of in een bijzondere regen om een vrouw zwanger te maken. Andere gedaanteveranderingen waren vaak het gevolg van woede. Omdat Athene kwaad werd op Arachne die beweerde beter te kunnen weven dan zij, veranderde ze het meisje in een spin.
Ovidius
Hèt werk uit de wereldliteratuur dat een grote inspiratiebron was voor talloze kunstenaars is Metamorfoses van Ovidius. Het is een lang gedicht, bestaande uit vijftien delen, dat een doorlopend geschiedenisverhaal vertelt van gedaanteveranderingen bij goden, mensen, dieren en planten. Al in de oudheid behoorde het bij de literaire werken die iedere Romein behoorde te kennen. Publius Ovidius Naso, die leefde van 43 voor Christus tot 17 na Christus, verzamelde oude Griekse mythes, Romeinse volksverhalen en geschiedenissen uit Babylonië en Egypte. Hij herschreef ze en creëerde zo een verzameling verhalen die tot op de dag van vandaag met plezier gelezen wordt. Het zijn gepolijste ‘verromeinste’ versies van veel oudere verhalen.
Hijzelf leidde een genoeglijk leven in de high society van Rome, totdat hij in het jaar 8 door keizer Augustus werd verbannen naar Tomis (nu Constantza in Roemenië) aan de Zwarte Zee. Wat hij had misdaan is tot op de dag van vandaag onduidelijk. Hijzelf heeft het over een misstap. Hij probeerde met gevlei nog wel terug te komen, maar dat was vergeefs.
Het verhaal over Leda en de zwaan was al bekend voor Ovidius het opschreef. We zien de overweldiging van de vrouw al terug op olielampen en mozaïekvloeren in de tijd voor Christus. Later, in de Renaissance waren het schilders die dezelfde scène als onderwerp kozen. En zwaan die zich op een liggende vrouw had gestort. Eén uitzondering is een aan Leonardo da Vinci toegeschreven schilderij, waarop we naast een staande Leda op de grond twee opengebroken eieren zien liggen waar baby’s uit zijn gekomen. Het zijn twee meisjes, Helena en Clytemnestra, en twee jongens, Castor en Pollux. De ene helft is goddelijk, de andere menselijk. Helena wordt later de vrouw van Menelaos. Doordat zij ontvoerd wordt door de Trojaanse prins Paris start er een oorlog die onder andere beschreven wordt door Homerus.
Clytemnestra werd de vrouw van Agamemnon, koning van Mycene en de broer van Menelaos. Na de ontvoering van Helena riep Agamemnon de hulp in van alle Griekse vorsten om haar te bevrijden. De verhalen daaromheen werden de inspiratiebronnen voor tal van toneelstukken en gedichten. Om de Griekse vloot te laten vertrekken op weg naar Troje werd Agamemnon gedwongen om zijn dochter Iphegenia te offeren. Bij zijn terugkeer wreekte Clytemnestra haar dochter door Agamemnon te vermoorden. Dat bracht een reeks van gebeurtenissen op gang waarbij moord op moord werd begaan. Vrijwel iedere klassieke toneelschrijver heeft er wel één of meer tragedies over geschreven. Toneelstukken die daarna ook keer op keer zijn bewerkt door latere schrijvers.
Lycaon
In de loop der tijd is het beeld van een vrijende vrouw met een zwaan veranderd. Zeus werd van een overijverige minnaar een overweldiger van vrouwen. Bij een herlezing van Ovidius valt ook op hoe vaak er in feite sprake is van een verkrachting. Daarbij neemt ons gevoel van onrecht nog toe doordat veel van deze vrouwen daarna gestraft worden door Hera, de jaloerse vrouw van Zeus.
Io was de dochter van een riviergod. Zeus werd verliefd en verkrachtte haar. Om de wraak van Hera te ontlopen veranderde hij Io in een koe. Hera vroeg Zeus of zij het mooie dier als cadeau mocht hebben omdat ze vermoedde dat er meer aan de hand was. Zij liet Io bewaken door Argus, een reus met 100 ogen die nooit allemaal tegelijk sloten. Hermes redde Io van Argus door hem met zijn muziek in slaap te brengen. Daarop doodde Hermes Argus. Hera plaatste diens ogen in de staart van de pauw, haar favoriete vogel. Ondanks dat hebben we het nog steeds over ‘met argusogen’ iets bekijken als we argwanend zijn.
Vervolgens maakte ze Io zo dol dat ze als koe de hele wereld over vluchtte. Net zolang tot ze bij de Nijl terecht kwam en Zeus zo’n medelijden met haar kreeg dat hij Hera vroeg de vervloeking op te heffen. Vervolgens kreeg Io haar menselijke gedaante terug en leefde zij nog lang en gelukkig.
Een andere beroemd geworden gedaantewisseling is die van Lycaon. Deze wrede koning van Arcadië wilde de alwetendheid van Zeus op de proef te stellen door hem mensenvlees voor te zetten. Als straf verwoestte Zeus het paleis van de koning en veranderde de man zelf in een wolf. Het is misschien de basis geweest voor alle weerwolfverhalen die erna kwamen. Typisch genoeg werd dit onderwerp nauwelijks gebruikt in de beeldende kunst. Het thema bleef wel een rol spelen in talloze volksverhalen tot het in de 20e eeuw werd opgepakt als onderwerp voor griezelverhalen en films.
Ovidius was bedreven in het koppelen van afzonderlijke verhalen aan elkaar. Zo was de straf voor Lycaon de aanleiding voor Zeus om de mensheid te straffen met een enorme overstroming. Slechts twee mensen overleefden het die met de hulp van de goden de aarde weer konden bevolken. In de nasleep van de overstroming kwam er uit de aarde een enorme slang, de Python, tevoorschijn. Het was de zonnegod Apollo die het monster bevocht en overwon.
Trots op die overwinning maakte hij de boogkunst van Cupido of Amor belachelijk. Deze had twee soorten pijlen tot zijn beschikking. De ene was bedoeld om iemand verliefd te laten worden, de ander om iemand van de liefde weg te laten vluchten. Hij beschoot Apollo met de eerste en de nimf Daphne met de tweede. Dat was het begon van een lange achtervolging. Toen Apollo haar bijna te pakken had bad ze tot haar vader Peneus, een riviergod, om hulp. Prompt veranderde ze in een laurier. Apollo hield haar en zijn liefde in ere door vanaf dat moment de bladeren van de plant te gebruiken als krans voor overwinnaars. Hier komt ons idee van een ’gelauwerd’ overwinnaar vandaan. Het beeld van een vrouw die verandert in een plant of een boom is eeuwenlang een populair onderwerp gebleken in de beeldende kunst. Het beroemdst is wellicht het beeld van Bernini.
Pyramis en Thisbe
Pyramis en Thisbe woonden naast elkaar in de prachtige stad die gebouwd was door Semiramis. Hij was de mooiste jongeman van de stad en zij het mooiste meisje. Ze werden verliefd, maar hun ouders verboden de omgang met elkaar. Toch konden ze met elkaar praten omdat er in de muur die de tuinen van beide huizen scheidde een opening zat. Op een dag besloten ze samen te vluchten. In het holst van de nacht slopen ze het huis uit op weg naar een afgesproken punt.
Onderweg kwam Thisbe een leeuwin tegen die net een prooi had gedood en kwam drinken in een poel. Thisbe vluchtte een grot in, maar verloor haar sluier. Die werd gevonden door de leeuwin die hem in stukken scheurde en met bloed bevlekte. Toen Pyramis even later de sluier vond dacht hij dat Thisbe dood was en was hij wanhopig. Hij pleegde zelfmoord onder een boom. Daar werd hij gevonden door Thisbe die vervolgens ook zichzelf doodde.
Ook dit thema bleef in talloze variaties tot de verbeelding spreken. Een onmogelijke liefde met fatale afloop. Nog steeds zijn gedaanteveranderingen actueel. Tegenwoordig zijn er veel films met actiefiguren die kunnen transformeren tot iets bovenmenselijks. Een aantal daarvan doet dat door beroep te doen op een soort dierlijke oerkracht. Daarnaast waren er altijd veel films over Dracula die in een vleermuis kon veranderen.
We zitten dan vooral in de sfeer van griezelverhalen. Dieren zijn bedreigingen voor mensen. Het wordt ook vaak gebracht als een soort besmettelijke ziekte. Je wordt gebeten en dan gaat het mis. Dat was een grote verandering ten opzichte van eerdere verhalen waarin gedaanteveranderingen het gevolg waren van iets onverklaarbaars, van het ingrijpen van goden of van magie. Tegelijk zijn er nog steeds veel mensen die het uitbreken van een besmettelijke ziekte zien als een straf van een god of van de natuur die we al zo lang hebben misbruikt.
Een eerdere versie van dit verhaal stond in Pandora jaargang 8, no 6