Over het leven en werk van Paul Celan
Door: Ruud Vermeer
Paul Celan werd op 23 november 1920 geboren als Paul Antschel in Cernăuţi in het toenmalige koninkrijk Roemenië. De ligging is symbolisch voor een deel van de geschiedenis van Oost-Europa. Nog maar een paar jaar ervoor was de plaats onderdeel van de Oostenrijk-Hongaarse dubbelmonarchie en heette het Czernowitz. Zijn ouders waren geëmancipeerde Duitssprekende joden en brachten hun zoon liefde voor literatuur bij. Hij was goed in talen en kon zich redden in het Russisch, Roemeens, Frans en Duits.
Al in zijn tienerjaren kreeg hij te maken met allerlei uitingen van anti-semitisme. Hij was zich al vroeg bewust van hetgeen er zich in de wereld afspeelde. Hij steunde als zestienjarige de Republikeinen in Spanje tegen de fascisten van Franco. Op zijn achttiende reisde hij voor het eerst naar Frankrijk om er medicijnen te gaan studeren. Op weg naar Parijs reisde hij door Berlijn waar hij de Kristallnacht meemaakte.
Een jaar later keerde hij terug naar huis om literatuur te studeren.
De oorlog
In juni 1940 werd de streek waar Cernăuţi lag, Boekovina, door de Russen bezet als gevolg van een overeenkomst met Nazi-Duitsland. Er werden mensen naar Siberië gedeporteerd. Maar een jaar later begon de grote aanval op de Sovjetunie en werd de streek weer bezet door Duitsers en Roemenen. Celan werd gedwongen om samen met zijn ouders in een getto te gaan wonen. Daar vertaalde hij de sonnetten van Shakespeare en schreef hij zelf gedichten. Toen het getto werd opgeheven werd Paul gedwongen om dwangarbeid te doen en zijn ouders achter te laten. In juni 1942 werden zijn vader en moeder tijdens een razzia opgepakt en naar een kamp gestuurd. Paul had nog tevergeefs geprobeerd hen te overtuigen onder te duiken. Zelf kwam hij in een kamp terecht en ontdekte na de oorlog dat zijn ouders waren omgekomen. Daarna hoorde hij de verhalen over de vernietigingskampen van overlevenden. Het vervulde hem met een groot schuldgevoel.
Landschaft mit Urnenwesen.
Gespräche
Von Rauchmund zu Rauchmund.
Na de oorlog verhuisde hij naar Boekarest waar hij aansluiting zocht bij andere schrijvers. Hij vertaalde Russische literatuur in het Roemeens en publiceerde er zijn eerste eigen gedichten. Hij veranderde zijn naam. (Antschel werd Anchel, werd Chelàn en daarna Celan). Hier ontstond een eerste versie van zijn beroemdste gedicht Todesfuge. Het verscheen voor het eerst in 1947 in een Roemeense vertaling. De aantekeningen bij het gedicht maakten duidelijk dat het dansen en de muziek die erin genoemd werden werkelijkheid waren in de vernietigingskampen. Hierin en in andere gedichten zien we hem worstelen met de (on)mogelijkheid iets te schrijven over de concentratiekampen. Hoe kan je iets esthetisch maken over zoiets gruwelijks? Hieronder een fragment met de beroemd geworden regel der Tod ist ein Meister aus Deutschland
Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts
wir trinken dich mittags und morgens wir trinken dich abends
wir trinken und trinken
ein Mann wohnt im Haus dein goldenes Haar Margarete
dein aschenes Haar Sulamith er spielt mit den Schlangen
Er ruft spielt süßer den Tod der Tod ist ein Meister aus Deutschland
er ruft streicht dunkler die Geigen dann steigt ihr als Rauch in die Luft
dann habt ihr ein Grab in den Wolken da liegt man nicht eng
In dit en zijn andere gedichten probeerde hij de geschiedenis te verwerken. ‘Voor niets in de wereld zal een dichter het schrijven opgeven, zelfs niet wanneer hij een jood is en de taal van zijn gedichten Duits is.’
Ballast van de oude taal…
Toen de communisten hun greep op het land verstevigden, vluchtte Celan naar Wenen. Daar ontmoette hij schrijfster en dichteres Ingeborg Bachmann waarmee hij een verhouding begon. Zijn eerste bundel gedichten, Der Sand aus den Urnen, werd gepubliceerd. Haar werk werd geaccepteerd door de na-oorlogse Duitse culturele elite, maar het zijne niet. Dat veroorzaakte een verwijdering en hij besloot definitief in Parijs te gaan wonen. Daar voelde hij zich lange tijd alleen. In 1952 verscheen zijn bekendste bundel, Mohn und Gedächtniss.
In de jaren erna leed hij eronder dat zijn werk nauwelijks gewaardeerd werd en voelde hij zich opgejaagd door zijn schuldgevoel als overlevende. Hij schreef dat aan zijn vrienden. Zijn latere gedichten werden cryptischer. Hij bedacht nieuwe woorden en probeerde wellicht een nieuw Duits te scheppen om zich te ontdoen van de ballast van de oude taal die besmet was door het verleden. Hij vertaalde ook werk van Franse en Engelse schrijvers en dichters in het Duits. Taal was het enige dat hem overbleef nadat hij al het andere verloren had.
Das Geschriebene höhlt sich, das
Gesprochene, meergrün,
Brennt in den Buchten, (…)
In 1955 werd hij Frans staatsburger en bleef hij definitief in Parijs. Terwijl hij in de jaren erna wel prijzen ontving voor zijn werk, voelde hij zich niet goed. Het idee achtervolgd te worden door het verleden werd nog versterkt door de valse beschuldigingen van plagiaat door de weduwe van een vriend van hem, de dichter Yvan Goll.
Paul Celan verdronk zichzelf in de Seine in april 1970. De exacte datum is niet bekend. Zijn lijk werd op de 20e van die maand gevonden.
Du warst mein Tod:
dich konnte ich halten,
während mir alles entfiel.
Na zijn dood werd vooral Todesfuge gebruikt in veel herdenkingen van de massamoord. Onder andere de Duitse kunstenaar Anselm Kiefer laat het in zijn werken veelvuldig terug komen.
Een eerdere versie van dit artikel stond in Pandora, jaargang 5, no 2 (2016)