Over het ontstaan van het monster van Frankenstein
Door: Ruud Vermeer
In januari 1818 verscheen Frankenstein, or: The Modern Prometheus van de toen 20-jarige Mary Shelley. Ze was de dochter van Mary Wollstonecraft en William Godwin. Haar moeder was één van de eerste vrouwen die streed voor vrouwenrechten en haar vader was filosoof. Tien dagen na de geboorte stierf haar moeder aan de gevolgen van kraamvrouwenkoorts, een infectieziekte die vroeger veel slachtoffers maakte. Op haar zeventiende kreeg Mary een verhouding met de vijf Jaar oudere dichter Percy Bysshe Shelley met wie ze twee jaar later trouwde.
In 1814 maakten Percy en Mary een reis langs de Rijn waar ze in het dorp Gernsheim overnachtte. Daar vlakbij was een kasteel dat Frankenstein heette. De naam had te maken met de Franken, een Germaanse stam die zich in de vijfde eeuw in Frankrijk had gevestigd. In de zeventiende eeuw herbergde het kasteel een alchemist Johann Conrad Dippel. Nadat het boek van Shelley beroemd was geworden beweerde men dat Dippel net zulke experimenten had uitgevoerd als Victor Frankenstein. Hij zou lijken hebben opgegraven om die tot leven te wekken. Verder beweerde men onder andere dat er een bron voor de eeuwige jeugd zou zijn en dat er heksensabbatten werden gevierd. Het is maar de vraag of Mary Shelley iets van deze verhalen heeft meegekregen tijdens haar korte verblijf daar.
Een jaar later brak er opnieuw oorlog uit in Europa. Napoleon ontsnapte van Elba en trok naar het noorden om de Engelse en Pruisische legers te verslaan. Op 18 juni verloor hij echter bij Waterloo de veldslag. Daarna werd hij voorgoed verbannen naar St. Helena.
Twee maanden ervoor was er in een heel ander deel van de wereld iets gebeurd dat zijn weerslag zou hebben op het klimaat van de jaren erna en indirect ook verantwoordelijk was voor het schrijven van het boek. Op 10 april 1815 was de Tamboro, een vulkaan op het eiland Soembawa in Nederlands Indië uitgebarsten. Het moet iets onvoorstelbaars geweest zijn. Vulkanologen noemen het de zwaarste uitbarsting in de menselijke geschiedenis. De ramp was niet te overzien. De knal waarmee het begon was 2.500 kilometer ver te horen. Een tsunami verwoeste grote delen van het eiland en een dikke aslaag bedekte er alle dorpen. Puin en as werden kilometers de atmosfeer in geblazen. De wolk bedekte in de maanden erna de hele aarde en beïnvloedde overal het klimaat. 1816 werd een jaar zonder zomer genoemd. Er volgde wereldwijd een extreem koude winter waarin veel mensen door honger en ellende omkwamen.
Er wordt ook gesuggereerd dat het effect te zien is in de schilderkunst van die jaren. William Turners kleurgebruik veranderde opvallend en ook in de werken van Caspar David Friedrich zien deskundigen een groot verschil tussen de luchten vòòr en na de ramp.
Spookverhalen
En wat doe je als het weer slecht is in de zomer? Je blijft binnen. Om te ontsnappen aan schuldeisers en familieproblemen trokken de Shelleys in de zomer van 1816 naar Zwitserland. Daar, aan de oever
van het Meer van Genève, ontmoetten ze hun vrienden Lord Byron, die er een villa had gehuurd, en John William Polidori. Omdat het buiten donker bleef en het veel regende vermaakten ze elkaar met het vertellen van spookverhalen. Toen ze door de meegebrachte boeken heen waren leek het ze een leuke uitdaging om zelf verhalen te schrijven. Later vertelde Mary Shelley dat ze een tijdlang niets kon bedenken totdat de groep sprak over het opnieuw tot leven wekken van overledenen door galvanisme. Dat was vernoemd naar Luigi Galvani, een achttiende eeuwse Italiaanse arts, die ontdekte dat je door middel van statische elektriciteit een geprepareerde kikkerpoot kon laten bewegen.
Frankenstein is opgezet als een verhaal in een verhaal. Deel één bestaat uit brieven van Robert Walton, de gezagvoerder van een schip dat vastzit in het ijs van de Noordpool. Zijn bemanning ziet in de verte een slee voorbij rijden waar een grote man op lijkt te zitten. Hij schetst ook hoe even later een tweede slee bij het schip komt met daarin een volkomen uitgeputte man die vraagt of ze de eerste slee hebben gezien, want die achtervolgt hij.
Deze man blijkt Viktor Frankenstein te heten en in deel twee van het boek vertelt hij zijn verhaal. Hij groeide op in Genève samen met twee jongere broers, Ernest en William. Hun ouders adopteerden twee meisjes Elisabeth en Justine. Viktor is zeer geïnteresseerd in natuurkundige processen en hij doet ook onderzoek naar hoe je uit dode materie iets tot leven kunt wekken. Hij gaat studeren in het Duitse Ingolstadt waar hij er uiteindelijk in slaagt een mens te creëren. Het wordt een grote gedaante van twee meter veertig. Maar hij schrikt hij zó van de lelijkheid van zijn schepping dat hij op de vlucht slaat. Als hij later die avond samen met een vriend terug durft te gaan om te kijken, is het creatuur verdwenen.
Vier maanden later komt hij er achter dat in Zwitserland zijn jongste broer William is vermoord en dat het meisje Justine voor de moord wordt veroordeeld. Hij weet dat zijn monster het moet hebben gedaan, maar kan dat niet vertellen omdat niemand hem zou geloven. Hij trekt zich vol verdriet terug in de bergen waar het schepsel hem vindt en hem zijn verhaal vertelt.
En hier begint het derde deel. Het monster vertelt hoe hij na de ontsnapping uit het laboratorium van Viktor rondzwierf in de nabijgelegen bossen. Toen hij in een poel zijn weerspiegeling zag, besefte hij hoe afschuwelijk hij eruit zag en waarom de mensen voor hem wegvluchtten. Hij leerde zichzelf praten door mensen af te luisteren en toen hij in het bos een tas met boeken vond, leerde hij zichzelf ook lezen. Teleurgesteld in zijn leven besloot hij naar Victor’s ouderlijk huis te gaan. Daar vermoordde hij dus diens jongere broer en zorgde ervoor dat het meisje ervoor opdraaide. Nu chanteert hij Victor om een vrouw voor hem te maken en dreigt dat als deze dat niet doet hij andere familieleden en vrienden zal doden.
In deel vier reist Victor naar de Orkney-eilanden om daar aan een vrouwelijke variant te werken. Door gewetensbezwaren en twijfel overmand, houdt hij ermee op. Hij is ervan overtuigd dat het schepsel het kwaad vertegenwoordigt. Dat blijkt al meteen wanneer het monster eerst Viktor’s beste vriend vermoordt en daarna zijn vrouw Elisabeth. Viktor wil nu wraak nemen en gaat op jacht om hem te doden.
In het laatste deel komt kapitein Walton weer aan het woord. Als het schip bevrijd is uit het ijs, wil de bemanning naar het zuiden varen. Viktor wil, hoewel hij erg verzwakt is, toch zijn achtervolging voortzetten. Maar hij sterft voordat hij kan vertrekken. Dan blijkt dat het schepsel ook aan boord is. Het treurt bij het lichaam van Viktor. De dood van zijn maker brengt hem geen troost en de moorden hebben hem van de mensen geïsoleerd. Het vertelt Watson dat het zichzelf zal doden zodat nooit iemand van zijn bestaan zal weten. Het laatste dat Watson van hem ziet is hoe hij als een zwarte vlek op een ijsschots in de verte verdwijnt.
Het monster van Viktor
Het waren de hoogtijdagen van de vooral in Engeland populaire Gothic Novels. Van de resultaten is Frankenstein verreweg het beroemdste geworden. Vanaf de eerste druk was het zeer populair en het boek werd al in de 19e eeuw vaak herdrukt. Typisch genoeg kreeg de schepping van Viktor Frankenstein geen naam mee. In het verhaal noemt zijn maker het onder andere ‘monster’, ‘duivel’ en ‘het’. Frankenstein werd de naam van het monster in plaats van diens schepper..
Mary Shelley houdt het vaag hoe Victor het schepsel heeft gecreëerd. In films werd er van gemaakt dat hij losse lichaamsdelen aan elkaar had bevestigd en het geheel door elektriciteit tot leven had gewekt.
Al in 1823 werd er een eerste theaterproductie van het boek gemaakt. Daarop volgden er meerdere. In 1910 verscheen de eerste film. In de versie van 1931 werd de rol van het monster voor het eerst gespeeld door Boris Karloff, die vier jaar later ook in The Bride of Frankenstein speelde. Zijn hoofd werd iconisch en wordt nog steeds gebruikt voor allerlei doeleinden. In 1939 speelde hij het monster voor het laatst in The Son of Frankenstein. Daarna verschenen er in elk decennium wel één of meerdere Frankensteinfilms. In 2007 werd er zelfs een musicalversie van gemaakt en in 2016 werd het verhaal gedanst. Verschillende latere filmversies hadden nog maar weinig met het oorspronkelijke verhaal te maken, onder andere Andy Warhol’s Frankenstein uit 1973 en The Bride uit 1985 waarin Sting de hoofdrol speelde. Er is zelfs een The Diary of Anne Frankenstein (2009).
Daarnaast zijn er televisieseries, hoorspelen, liedjes , games en speelgoed waarin het verhaal of varianten erop worden gebruikt. Een onuitputtelijke bron van inspiratie.
In 1818 vertrokken de Shelleys met hun twee kinderen naar Italië. Het bracht hen geen geluk. De kinderen overleden aan malaria en Percy verdronk nadat een boot waarop hij voer omsloeg in een storm. Zij was net bevallen van een zoon, waarop ze daarna al haar aandacht richtte. Ze keerde terug naar Engeland en begon een carrière als schrijfster. Daarnaast zorgde ze voor de literaire nalatenschap van haar man. Ze had het niet makkelijk als vrouw alleen, maar weigerde om afhankelijk te worden van een ander. Ze schreef verschillende verhalen, romans en artikelen voor verschillende tijdschriften. Veel verdiende ze er niet mee. Vanaf 1839 ging haar gezondheid achteruit. Ze klaagde over hoofdpijnen en had last van verlammingsverschijnselen, die haar hinderden in het lezen en schrijven. Ze overleed twaalf jaar later aan de gevolgen van wat waarschijnlijk een hersentumor is geweest.
Een eerdere versie van dit verhaal verscheen in Pandora, tijdschrift voor kunst & literatuur, jaargang 7, no 5 (2018)